Απόσπασμα από την εργασία: Η ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑ (των εκπαιδευτικών: πρωτοπρεσβυτέρου
Δημητρίου Αθανασίου-πρεσβυτέρας Χαρούλας Τσουλιάη )
H είσοδος της
Θεοτόκου στο Ναό είναι το
προοίμιο της εύνοιας του Θεού στους ανθρώπους, η προκήρυξη της σωτηρίας των ανθρώπων, η
προαγγελία του Χριστού και η
πραγματοποίηση του σχεδίου της
θείας Οικονομίας για την σωτηρία του Κόσμου. Αυτά διακηρύσσει το
Απολυτίκιο της εορτής: «Σήμερον της ευδοκίας Θεού το προοίμιον και της των
ανθρώπων σωτηρίας ηπροκήρυξις. Εν Ναώ του Θεού τρανώς η Παρθένος δείκνυται και
τον Χριστόν τοις πάσι προκαταγγέλλεται. Αυτή και ημείς μεγαλοφώνως βοήσωμεν·
Χαίρε της οικονομίας του Κτίστου η εκπλήρωσις».
Ο ορθόδοξος αγιογράφος με
βάση την διήγηση του πρωτευαγγελίου του Ιακώβου και
την δογματική διδασκαλία της
Εκκλησίας περί της Θεοτόκου συνθέτει την εικόνα των Εισοδίων.
Η παράσταση των Εισοδίων είναι ένα εικονογραφικό θέμα ,που
αφορά την παιδική ηλικία της Παναγίας. Το συναντάμε από τον 9ο αιώνα στις
τοιχογραφίες στο Goreme και στο Kizil Cukur της Καππαδοκίας ενταγμένο στον
ευρύτερο εικονογραφικό κύκλο του βίου της Θεοτόκου. Κατά τον 11ο αιώνα αποκτά
επίσης χαρακτήρα περισσότερο θεολογικό-συμβολικό ,με σκοπό τον τονισμό του
σωτηριώδους έργου του Θεανθρώπου Χριστού.Έτσι συναντάμε την παράσταση των
Εισοδίων και σαν μεμονωμένη σκηνή ,ενταγμένη και στο λειτουργικό κύκλο του
Δωδεκάορτου ,με αποτέλεσμα την ευρύτερη διάδοσή της.Από τον 12οαιώνα το
εικονογραφικό αυτό θέμα παγιώθηκε σε γενικές γραμμές και περιλαμβάνει:
Α. Τα κύρια πρόσωπα που είναι η Θεοτόκος, οι Θεοπάτορες
Ιωακείμ και Άννα, η ομάδα των
λαμπαδηφόρων παρθένων, ο Αρχιερέας Ζαχαρίας .
Β. Τα επιμέρους στοιχεία που είναι ο ναός , τα
αρχιτεκτονήματα και η σκηνή της διατροφής της μικρής Μαρίας από τον Άγγελο.
Α. Η Θεοτόκος.
Το κεντρικό πρόσωπο της παράστασης είναι η μικρή Παναγία,
στην ηλικία των τριών χρονών. Τίποτα,
εκτός από το μικρό μέγεθος του σώματός της, δε θυμίζει την ηλικία της. Όπως αναφέρει ο Χατζηδάκης, περιγράφοντας μια
εικόνα των Εισοδίων, η Παναγία αποδίδεται «με χαρακτηριστικά άχρονης και
πανάχραντης κόρης». Αυτό οφείλεται όχι
μόνο στα χαρακτηριστικά του προσώπου της
που αποδίδουν σοβαρότητα και ωριμότητα, αλλά και στην αποφασιστικότητα
της κίνησής της.
Επίσης ίδια εντύπωση προκαλείται και από την ενδυμασία
της.
Εικονίζεται να φορά ρούχα ενήλικων γυναικών, δηλαδή το
μαφόριο και μακρύ χιτώνα, σε αντίθεση με άλλες σκηνές της παιδικής ηλικίας της
Παναγίας. Τα ρούχα είναι απλά και λιτά
και σπανίως διακοσμημένα με λιγοστά στολίδια. Μάλιστα η ανάγκη κάποιων ζωγράφων
να φανερώσουν, μέσα από όλη αυτή τη σοβαρότητα και το μικρό της ηλικίας της,
τους οδήγησε ώστε να την απεικονίσουν αισθητά πιο μικρή σε σχέση με τα υπόλοιπα
πρόσωπα της παράστασης ( με εξαίρεση σε ορισμένες περιπτώσεις την ομάδα των
λαμπαδηφόρων παρθένων).
Η θέση της μέσα στη σκηνή είναι στο μέσο της παράστασης,
αφού ηγείται της πομπής. Εικονίζεται να
προχωρά μόνη της και να κατευθύνεται προς τον αρχιερέα που στέκεται μπροστά
στην πύλη του ιερού ή στέκεται ήδη μπροστά του.
Σε κάποιες περιπτώσεις εικονίζεται να βρίσκεται ήδη πάνω στο τελευταίο
σκαλοπάτι, χωρίς όμως να λείπουν και ορισμένες εξαιρέσεις, όπου παριστάνεται
πριν ακόμη ανεβεί τα σκαλοπάτια, ενώ σε άλλες, στην προσπάθεια να δοθεί
περισσότερη κίνηση στη σκηνή, παριστάνεται η Θεοτόκος να ανεβαίνει τα δύο
σκαλοπάτια που οδηγούν στο ιερό του ναού.
H στάση της Θεοτόκου, όπως την παρατηρούμε στις
παραστάσεις των Εισοδίων εκφράζει τη συναίσθηση της ιερότητας της στιγμής. Εικονίζεται να προχωρά προς τον αρχιερέα
χωρίς κανένα δισταγμό, και στις περισσότερες περιπτώσεις απλώνοντας τα δυο της χέρια προς αυτόν. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα χέρια της είναι
σκεπασμένα με το μαφόριό της. Σε άλλες σκύβει ευλαβικά το κεφάλι, καθώς δέχεται
την ευλογία του ιερέα και σε άλλες τρέχει ορμητικά προς την αγκαλιά του.
Β. Οι Θεοπάτορες
Ιωακείμ και Άννα.
Από τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν την απεικόνιση της
σκηνής των Εισοδίων είναι οι μορφές των γονέων της μικρής Παναγίας, ο Ιωακείμ
και η Άννα. Είναι αυτοί που αποφάσισαν να την αφιερώσουν στον ναό, και τώρα έφτασε
η στιγμή να εκπληρώσουν το τάμα τους.
Η σοβαρότητα και η σχετική αυστηρότητα της στάσης και των
κινήσεών τους, φανερώνουν ότι γνωρίζουν την ιδιαιτερότητα, τη σπουδαιότητα αλλά
και την ιερότητα του γεγονότος στο οποίο συμμετέχουν.
Γεγονός σημαντικό και μεγάλο όχι μόνο γι’ αυτούς, που
αποχωρίζονται την κόρη τους, αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Έτσι ο συνήθης τρόπος απεικόνισής τους είναι
να παραδίδουν τη μικρή Μαρία με κινήσεις ήρεμες και συγκρατημένες, απλώνοντας
ελαφρά τα χέρια τους προς το μέρος της, προτρέποντάς την να προχωρήσει, ακριβώς
όπως αναφέρεται στα απόκρυφα κείμενα και την υμνογραφία. Η ελαφρά αυτή κίνηση
των χεριών υποδηλώνει ίσως και μια στάση δέησης. Συνήθως απεικονίζονται ο ένας δίπλα στον
άλλο.
Γ. Η ομάδα των
λαμπαδηφόρων Παρθένων.
Άλλο ένα από τα βασικά στοιχεία του εικονογραφικού θέματος
των Εισοδίων είναι και η ομάδα των λαμπαδηφόρων παρθένων που συνόδεψαν την
Παναγία στο ιερό, όχι τόσο για το ρόλο τους στην πραγματοποίηση του γεγονότος,
όσο από εικονογραφική άποψη, για τη διαμόρφωση της διάταξης της συγκεκριμένης σκηνής. Στις περισσότερες
περιπτώσεις η ομάδα των λαμπαδηφόρων παρθένων ακολουθεί τους γονείς της
Θεοτόκου. Σε άλλες η πομπή μεταφέρεται
στο κέντρο της παράστασης καθώς οι κοπέλες είναι αυτές που οδηγούν την Παναγία
στον ναό.
Σύμφωνα με το συριακό, το γεωργιανό, το αιθιοπικό και το
αρμενικό κείμενο, οι κόρες των Ιουδαίων που συνόδευαν τη μικρή Παναγία
κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες ή φανάρια, με σκοπό να αποσπάσουν την προσοχή της
μικρής και να μη θελήσει να γυρίσει προς τα πίσω –προς τους γονείς-.
Τον εορταστικό χαρακτήρα του γεγονότος στο οποίο
συμμετέχουν οι κοπέλες τονίζουν και τα ενδύματά τους, που είναι εορταστικά και
σε αρκετές περιπτώσεις ιδιαίτερα στολισμένα.
Μάλιστα, η κίνηση των ενδυμάτων σε συνδυασμό με τις έντονες κινήσεις των
παρθένων και των άλλων προσώπων της σκηνής, δίνει κινητικότητα στο σύνολο της
παράστασης.
Στις περισσότερες περιπτώσεις , οι κοπέλες είναι
ζωγραφισμένες με ακάλυπτο κεφάλι με περιποιημένα χτενίσματα και συχνά
στολισμένα με πέρλες και κορδέλες-ταινίες Οι μορφές τους ζωγραφίζονται
ιδιαίτερα ραδινές για να τονιστεί ο χαρακτήρας πομπής του γεγονότος. Κατά κανόνα η ομάδα αυτή της συνοδείας της
Παναγίας απεικονίζεται με ανάστημα όμοιο με αυτό των γονέων της, τονίζοντας
έτσι την παιδική ηλικία της, καθώς βρίσκεται μεταξύ ενήλικων.
Ο αριθμός των παρθένων κυμαίνεται από έξι ως πάνω από
εννιά και πολλές φορές σχετίζεται και με τον διαθέσιμο χώρο που υπάρχει.
Ανάλογη με τον αριθμό των παρθένων και τον διαθέσιμο χώρο
είναι και η παράταξή τους μέσα στη σκηνή.
Συνήθως παρατάσσονται σε δύο ή τρεις σειρές, ιδιαίτερα όταν πρόκειται
για επτά κοπέλες, ενώ σε άλλες περιπτώσεις – και ειδικά όταν εικονίζονται πάνω
από δέκα – τοποθετούνται σε ομάδες και σε άτακτη σειρά.
Δ. Ο Αρχιερέας-Ο
Ναός.
Ο αρχιερέας, που υποδέχεται τη μικρή Μαρία απεικονίζεται
ντυμένος με την επίσημη αρχιερατική ενδυμασία, άλλοτε ιδιαίτερα πολυτελή ή με
διακοσμημένο μανδύα με κουφικά σχέδια και φορά στο κεφάλι του μίτρα. Σε
ορισμένες περιπτώσεις εικονίζεται να κρατά θυμιατό.
Ο Ναός αποδίδεται συμβολικά με την απεικόνιση του ιερού
βήματος, το οποίο προσδιορίζεται από χαμηλό φράγμα, το κιβώριο και την Αγία
Τράπεζα. Το Άγιο βήμα εικονίζεται πιο πίσω και το κιβώριο βρίσκεται στο κέντρο
της σύνθεσης, πάνω από τους πρωταγωνιστές της. Βέβαια δεν λείπουν και οι
περιπτώσεις στις οποίες δεν έχουμε τη συμβολική απεικόνιση του ναού, αλλά την
απεικόνιση του εσωτερικού ή του εξωτερικού του, χωρίς το κιβώριο του ιερού
βήματος.
Υπάρχουν και περιπτώσεις στις οποίες ο ναός αποδίδεται
προοπτικά σχηματίζοντας στη μέση κόγχη, όπου βρίσκεται και το ιερό. Σε άλλες
πάλι το ιερό με το κιβώριο και την Αγία Τράπεζα εικονίζονται στο βάθος, πίσω
από δύο ανοιγμένα βήλα. Σε ορισμένες δε
περιπτώσεις από τον ουρανό του κιβωρίου κρέμονται μία ή δύο καντήλες.
Ο αρχιερέας λοιπόν εικονίζεται στην πύλη του Ιερού
Βήματος, έτοιμος να υποδεχτεί ή υποδέχεται κιόλας την Παναγία. Συνήθως
παριστάνεται πίσω ή μπροστά από τα βημόθυρα, που είναι κλειστά.
Η πιο συνηθισμένη στάση στην οποία απεικονίζεται ο
αρχιερέας είναι η στάση υποδοχής, δηλαδή να στέκεται μπροστά στην πύλη με
ανοιχτά τα χέρια, έτοιμος να υποδεχτεί την μικρή Μαρία. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζεται με
λυγισμένα τα γόνατα ή να σκύβει, προκειμένου να έρθει πιο κοντά στο ανάστημα
της τρίχρονης κόρης.
Ο αρχιερέας παριστάνεται στραμμένος προς την Παναγία, ενώ
σε λίγες παραστάσεις έχει το χέρι του σε θέση ευλογίας. Η ευλογία του αρχιερέα
ανταποκρίνεται προς το περιεχόμενο του σχετικού χωρίου του Πρωτευαγγελίου «και
εδέξατο αυτήν ο ιερεύς και φιλήσας ευλόγησεν αυτήν».
Ε. Τα Αρχιτεκτονήματα.
Σημαντικό, αν και συμπληρωματικό, ρόλο στη διαμόρφωση του
εικονογραφικού θέματος των Εισοδίων και στην εξέλιξη αυτού, παίζουν και τα
κτίρια και τα διάφορα οικοδομήματα που πλαισιώνουν τα βασικά πρόσωπα της
παράστασης, καθώς και τα υφάσματα, συνήθως ερυθρά, που στολίζουν το βάθος τη
σύνθεσης.
Συνήθως πρόκειται για κτίρια στα άκρα της σύνθεσης, τα
οποία συνδέει χαμηλότερος τοίχος ή για ένα κτίριο στα αριστερά και χτιστή σκάλα
με πολλά σκαλοπάτια, στην κορυφή της οποίας κάθεται η Παναγία, στο επεισόδιο
της διατροφής της από τον άγγελο.
Τα κατακόκκινα υφάσματα
συνδέουν τα κτίρια με το κιβώριο με όμορφα δεσίματα και με τα
παραπετάσματα που κρέμονται από το κιβώριο, εντείνουν τη χρωματική λαμπρότητα
και τονίζουν τον τελετουργικό και εορταστικό χαρακτήρα των Εισοδίων.
ΣΤ. Η σκηνή της
διατροφής της Θεοτόκου από τον Άγγελο.
Ένα συμπληρωματικό γεγονός που αποτελεί αναπόσπαστο
στοιχείο της σύνθεσης του εικονογραφικού θέματος των εισοδίων, είναι η διατροφή
της Παναγίας κατά τη διάρκεια της παραμονής της στα Άγια των Αγίων, από το χέρι
ενός αγγέλου. Αναφέρεται στο
Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου ότι : «ην δε Μαρία εν τω ναώ κυρίου, ως περιστερά
νεμομένη, και ελάμβανεν τροφήν εκ χειρός
αγγέλου».
Σύμφωνα λοιπόν με το κείμενο, η Παναγία εικονίζεται
συνήθως πίσω από τον αρχιερέα, μέσα στο χώρο του ιερού βήματος, καθισμένη σε
θρόνο που βρίσκεται στην κορυφή χτιστής σκάλας. Παριστάνεται να απλώνει τα
χέρια της για να πάρει τον στρογγυλό άρτο που της προσφέρει ένας ιπτάμενος
άγγελος. Αξίζει να σημειώσουμε ότι εικονίζεται και ο αρχιερέας, που έκθαμβος
παρακολουθεί τον θαυμαστό τρόπο της διατροφής της από τον άγγελο, ενώ την έχει
ήδη οδηγήσει στα άδυτα του ναού.
Ο άγγελος που φέρνει την τροφή παριστάνεται ιπτάμενος και
στο ένα χέρι να κρατά ένα στρογγυλό άρτο –που τον προτείνει προς την Παναγία-
ενώ στο άλλο, ένα μακρύ σταυρό. Σε κάποιες ελάχιστες περιπτώσεις, ο άγγελος
προσφέρει στην Παναγία εκτός από τον άρτο και ένα μικρό πήλινο δοχείο νερού, το
οποίο είναι διακοσμημένο με γεωμετρικά σχήματα και η Παναγία δεν κάθεται σε
θρόνο, αλλά στο τελευταίο σκαλοπάτι ή μπροστά σε μικρό τραπέζι.
Κατά κανόνα ο άγγελος απεικονίζεται ολόσωμος, σε οριζόντια
θέση. Σε μερικές παραστάσεις φαίνεται σα να κρύβεται από τη μέση και κάτω, πίσω
από το κιβώριο του ιερού βήματος.
Το θέμα της διατροφής από τον άγγελο είναι αναπόσπαστο
τμήμα της παράστασης των Εισοδίων. Γι’
αυτό και είναι σπάνιες οι περιπτώσεις από τις οποίες απουσιάζει, κυρίως λόγω
έλλειψης χώρου.
